7 Kasım bilindiği Ekim Devrimi'nin 95. yıldönümüne rastlıyordu. Bu devrim yapıldığı günden itibaren dünyanın devrini değiştiren çok önemli sonuçları doğurmuştur. Ancak burası bunların ele alınacağı bir yer olmadığından, bu devrimin bir diğer sonucu olan Sovyetler Birliği'nin saat endüstrisi içindeki yerini belirlemeyi bu yazının konusu olarak saptadım.
Sovyet Rusya'dan önce o büyük coğrafyada yer alan Rusya İmparatorluğu Modernizasyon hareketlerine 18.yüzyılda Büyük Petro'nun önderliğinde başlamıştı. Bu bizdeki belirgin yenileşme hareketlerinden yaklaşık yüz yıl öncesine rastlar. Ancak endüstri devriminin nihai göstergeleri içinde Rusya'da saat endüstrisi doğmak yerine bu ülkede faaliyet gösteren Batılı (Alman, İsviçreli) saat üretici ya da satış mümessillerinin cirit attığı bir pazar durumuna gelmişti. Pavel (Paul) Buhre, Henry Moser, Peter Carl Faberge gibi saat üreticileri ya da kuyumcular Rusya sarayının ve zengin burjuva/aristokrasi sınıfının gereksinim duyduğu saat ve mücevherleri Almanya, İsviçre ve Fransa'dan ithal ediyorlardı. Çoğu kez saat mekanizmaları parçalar halinde Rusya'ya ithal ediliyor, Saint Petersburg ve Moskova'daki atölyelerde yetenekli Rus zanaatkarlar tarafından monte ediliyor, kıymetli kasalara konarak satışa sunuluyordu. Ekim Devrimi'nin ardından bu atölyelerin bazıları Avrupa'dan ithal ettikleri saat parçalarıyla montaja dayalı saat üretimini bir süre daha sürdürdü. Mesela Paul Buhre, atöyesini Riga kentine taşımış eskiden olduğu gibi saat hazılama işini burada devam ettirmiştir, bir farkla artık kasaların üzerine eskiden koyduğu Çarlık Rusyası devlet amblemini koymadan. 1918 yılında bu montaj fabrikaları ve sahip oldukları büyük saat parçası stokları, demir yolları, çelik üretim tesisleri, gemicilik işletmeleri, büyük fabrikalar, çiftikler gibi stratejik işletmelerle beraber millileştirilmiştir. 1920 yılına gelindiğinde yerli ve yabancı özel mülkiyetin elinde bulunan tüm işletmeler işçi kooperatifleri haline dönüştürülmüştür. Bu kooperatiflerden Devlet Hassas Makineler Tröstü (Gostrest Tochmekh/Гострест Точмех) saat üretimi ve tedariğinde tekeli elinde tutan kurum haline gelir. İlk başlarda Gostrest Tochmekh ulusallaştırılan atölyelerden ele geçirilen parça ve diğer kalem mallarla duvar, masa, kol ve cep saatlerini montaj yöntemiyle üretmiştir. Sovyet ekonomisinin güçlenmesi ve talebin artışına paralel olarak saat parçaları kısa sürede tükendi. 1926'da saat yokluğu kritik bir noktaya geldiğinde Gostrest Tochmekh harekete geçti. Batı demokrasilerinin sıkı ambargosuyla kıskaca alınan Sovyet Hükümeti madenlerinden çıkarttığı külçe altınlarını uluslarası pazardan ham Alman ve İsviçre saat mekanizmaları satın almak amacıyla kullandı. Bu mekanizmalar onlara özel olarak üretilen sırlı kadranlarıyla kooperatifin Moskova'daki atölyelerinde “iyileştirilip” kasalarına konuldu. Bu tedarik stratejisi 1930'ların başlarına kadar sürdürüldü. 1930'ların başında 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası'nın kuruluşuyla ülkenin saat gereksinimini karşılayacak olan büyük çaplı üretime geçildi. Gostrest Tochmekh'in atölyelerinde iyileştirilip monte edilen saatlerin çoğu jenerik denilen markasız mekanizmalardı, ama içlerinde Cyma, Sola gibi ünlü İsviçreli üreticilerin imzalarını taşıyanları da yer alıyordu. Batı'dan alınıp Gostrest Tochmekh atölyelerinde yapılan saatler kimlerin kollarını süslüyordu? Askerlerin, bürokratların ve ayrıcalıklı parti üyelerinin diye cevaplamak olası bu soruyu. Kronometre kalitesindeki saatlerin ana müşterisi Bolşevik Demiryolları Komitesi'ydi .Bunu deniz kuvvetleri ve ordunun diğer birimleri izliyordu. Saatlere duyulan gereksinim pragmatik bir yöntemle karşılanıyordu. Gostrest Tochmekh çoğu kez balans çarkı ve onun bağlı balans takımını Avrupa'dan ithal ediyordu. Bu balans takımı kronometre üretimi konusunda uzmanlaşmış bir kuruma veriliyordu. Burada özel olarak kendi atölyelerinde imal edilen-çoğu kez İsviçre yapımı ham mekanizmaların ihtiyaç doğrultusunda modifiye edilmesiyle elde edilen-kronometre mekanizmalarına monte ediliyordu. Böylece çok hassas saatlere gereksinim duyan demir yolu ya da denizcilik kurumlarının saat ihtiyacı karşılanıyordu. Sovyetler Birliği'nin ilk yıllarında saatlerin az bulunur olma durumunun ekonomik olduğu kadar sosyal neticeleri de vuku bulmuştur. Devrimden önce de cep ve kol saatleri hiç de herkesin kolayca alabileceği ve bulabileceği nesneler olmamıştır. Rusya İmparatorluğu'nda sosyal tabakalaşmanın nasıl olduğu, toprağa bağlı serf düzeninde yaşayan geniş köylü, çiftçi nüfusunun ve kentlerde yoğunlaşan, insanlıkdışı koşullarda yaşayan işçi sınıfının bu türden nesneleri bulabilmeleri olanaksızdan da öte bir vakıa idi. Sovyetler Birliği'nin ilk yıllarında da saatler pahalı bir mal ve çarpıcı statü sembolü olarak görülmeye başlamıştır. Bu eğilimi hararetle benimseyen yeni Bolşevik hükümet devrim kahramanlarını parlak, gözalıcı madalyalar, beratlar ile beraber bu saatlerle de çoğu kez ödüllendirirdi. Bu saat hediye etme geleneği, Sovyetler Birliği'nin kurulduğu günden başlayarak 1970'lere hatta daha sonrasına dek süre gitmiştir.1
Gostrest Tochmekh üretimi bir kol saati. Kaynak: http://www.ussrtime.com/cgi-bin/details.pl?id=0284
AMTORG TİCARİ İŞLETMESİ: SOVYET SAAT ENDÜSTRİSİNİN BAŞLANGICI
Amtorg Trading Company (Amtorg Ticari İşletmesi) ABD'de Armand Hammer'ın 1924'te kurduğu ilk Sovyet ticari mümessillik şirketidir. Şirket Products Exchange Corporation (kur.1919) ve Arcos America Inc. (kur.1923) adlı iki şirketin birleştirilmesiyle vücuda getirilmiştir. Amtorg (Амторг) Amerikanskaya Torgovlya'nın kısa yazılış şeklidir. Merkezi New York'ta Broadway 165 numaradaydı. Amtorg Sovyetler Birliği'nin sonlarına kadar ABD'de ithalat ve ihracat etkiliğinde bulunmak isteyen Sovyet firmalarına yardım etme görevini yerine getirmiştir. Bu şirketin GRU (Sovyet Askeri Haberalma Teşkilatı) ve GPU (Sivil gizli güvenlik birimi)'nin ABD'deki casusluk etkinliklerinde de paravan bir rol üstlendiği söylentisi yaygındır. Armand Hammer (1898-1990) zengin bir Amerikalı işadamıdır. Occidental Petroleum şirketini yıllarca yönetmiştir. Edebiyat, sanat koleksiyonu ve SSCB ile olan yakın ilişkileriyle ün kazanan Hammer dünya çapındaki önemli bağlantıları nedeniyle Lenin ve Reagan ile dostluğu olan yegane kimse özelliğini taşımıştır. Rus Yahudisi bir ailenin çocuğu olarak New York, Manhattan'da doğmuştur Hammer. Ayrıntılı yaşam öyküsü için bakınız:http://hampdenwatches.blogspot.com/
Armand Hammer
İş yaşamındaki ilk başarılarının ardından Hammer kardeşiyle beraber SSCB'ne tıbbi kimyasallar ihraç etmiş karşılığında SSCB'den mamul madde alımı yapmıştır. Hammer ailesi 1922-29 yılları arasında Moskova'da yaşamıştır. Hammer babası Julius'la birlikte H. Ford'u Rusya'da bir traktör fabrikası kurmaya ikna etmek için uğraşmış, yaşamı boyunca defalarca gittiği SSCB'de kişisel ve iş ilişkilerini geliştirmiştir. Daha sonraki dönemlerde SSCB'nin Batı dünyasıyla olan ilişkilerini bir barış elçisi gibi düzeltmeye çalışmıştır. Yaşamının sonlarında Chernobyl faciası kurbanları için ABD'den uzman ve ilaç yardımı temin etmiştir.
Yeniden 1920'li yılların sonuna dönüyoruz. 1927 Mart'ında beş yıl Gostrest Tochmekh'i yöneten Andrey Mihaylovich Bodrov, SSCB'de saat üretiminin yerli endüstriyle gerçekleşmesi ve bu konuda yeni bir adım atılması hususunda görüşlerini dile getirir. Bodrov'un ısrar ve inadı sonucunda Savunma ve İş Konseyi onun görüşlerine kulak vermek zorunda kalır. Konsey dokuz ay boyunca yaptığı toplantılar sonucunda 20 Aralık 1927'de şu karara varır: “SSCB'de saat üretimi ve üretimin düzenlenmesi amacıyla 500000 cep saati ve 500000 duvar/masa saati üretecek fabrikaların kurulması kararlaştırılmıştır. Kurulacak fabrikalar İsviçre ve ABD'deki örneklere göre tasarlanacaktır.” Bodrov bu amaçla dış ülkelere mühendisler gönderir. 1928 Mart'ında Baş Mühendis M.F. Izmalkov duvar ve alarmlı saatlerin üretimini incelemek amacıyla Almanya'ya gider. Izmalkov dönüşünde makine, alet, örnek, kalıp gibi zaruri malzemelerin yeni kurulacak fabrikalar için alımına yönelik bir plan teklifi hazırlar. Gostrest Tochmekh 1928 Ekim'inde Avrupa'da fabrika için gerekecek malzemeyi araştırmak ve satın almak üzere bir komisyon kurdu. Bu komisyon Gostrest Tochmekh'ten Bodrov ve Sarkine, Leningrad Hassas Mekanik Enstitüsü'nden Profesör Zavadsky ve İsviçre'de eğitim almış saat ustası Vladimir O. Pruss'tan oluşuyordu. Komisyon Almanya, Avusturya, Çekoslovakya, Fransa ve İsviçre'yi ziyaret etmeyi planlamıştı, ama hiç bir Avrupa ülkesinin SSCB ile bir işbirliğine girme niyeti yoktu. Sovyetler bunun Avrupalıların ülkelerindeki büyük pazar potansiyelinden mahrum kalacaklarını hesaplamalarından kaynaklandığını düşünüyorlardı. Bununla birlikte esas neden olasılıkla SSCB'nin devrim sonrasında ülkedeki saat parçaları stoklarına elkoyarak parasını Avrupalı üreticilere ödememeleriydi. Hatta İsviçre Sovyet komisyonunun ülkeye girişine dahi izin vermedi. Bu komisyonun bir kısmı ABD'ne gönderildi; komisyon burada 21 kronometre imalathanesi 8 saat fabrikasında inceleme yaptı. A. Bodrov ABD ziyaretini ve fabrika gezilerini organize eden AMTORG şirketiyle yaptığı görüşme neticesinde 1929 yılının başlarında yaptığı açıklamada Amerika'daki saat üretiminin Avrupa'dakine göre çok daha üst seviyede olduğunu vurguladı .Avrupa'daki yarı amatör üretim yöntemlerinin aksine Amerika'da saat üretimi tam otomasyona sahipti. Bodrov raporunda saat üretimi için Amerikan donanımı alınmasını teklif etti. Ama aklında Moskova'nın bir işe yaramayan çöplük malzeme alımına karşı olduğunu söylemesinden de endişe ediyordu. SSCB sonunda müflis Dueber Hampden ve Ansonia Clock Co.'yi Amtorg marifetiyle örnek mekanizma kalıpları, üretim makinalarını, aletlerini ve stoklarını satın aldı.
1930 Nisan'ında 28 vagon dolusu makine, alet edevat, stoklar Canton, Ohio'dan New York'a oradan gemiyle Moskova'ya gönderildi. Tam bu zaman dilimi içinde 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası'nın inşaatı öncelikli proje statüsünde Moskova'da başlatıldı. Fabrika'nın ana bloğunu oluşturacak bina eskiden Krasnaya Zevzda (Kızıl Yıldız) adlı tütün fabrikasının, Voronczovskaya Caddesi üzerindeki arsasına inşa edildi. İnşaat Haziran 1930'da tamamlanmıştı. Ana donanımın fabrikaya kurulumu 15 Eylül 1930 tarihinde tamamlandı. Dueber Hampden'ın eski saat ustalarından 21 adedi Moskova'daki fabrikaya burada çalışacak olan saat ustalarına eğitim vermeleri için SSCB'ye davet edildi. 21 eski D. Hampden çalışanı 25 Şubat 1930'da RMS Aquitania gemisiyle Avrupa'ya doğru yola çıktı. Amerikalı saat ustaları Berlin ve Varşova yoluyla 16 Mart 1930'da Moskova'ya ulaştı. Kendilerini büyük bir kalabalık bando eşliğinde karşıladı. 18 Mart tarihinde Amerikalı ekibe Grand Hotel'de Çar'ın sofra takımlarının kullanıldığı bir resepsiyon tertip edildi. Bir süre Moskova'yı gezen Amerikalı ekip bu sırada fabrikanın inşaatının bütünüyle tamamlanmasına olanak sağlamış oldu. Amerikalı ekip üyelerinin tamamı daha sonra kendilerinin çok iyi ağırlandığını ve ücretlerinin eksiksiz ödendiğini ifade etmişlerdir. Öyle ki Amerikalı ekip mensupları Moskova'da çalıştıkları süre içinde hastalansalar da çalışmadıkları günlerin ücreti kendilerine ödendiği gibi hastane masrafları Sovyet hükümeti tarafından karşılanmıştı ki bu koşullar o dönemde ABD'de işçiler için geçerlilik taşımıyordu. İşçi başına eğitim ve emek karşılığı olarak yaklaşık 7000 Dolar ödenmiştir.
Fabrikanın kurulması, ustaların Amerikalı ekip tarafından eğitimi 1 Kasım 1930 tarihinde tamamlandı ve böylece 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası (Первый Государственный Часовой Завод – 1ГЧЗ) faal hale geldi. 7 Kasım'da Genel Mühendislik Halk Komiserliği (HKOM) fabrikaya elli cep saatlik sipariş verdi. Bu saatler sipariş veren kuruma Devrim Tiyatrosu'nda (bugün Bolshoi) törenle teslim edildi. Bu saatlerden günümüze gelenleri baskılarının üzerinde Hampden Watch Co., Canton OH ibarelerini taşırlar zira 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası ilk ürettiği saatlerde stoğunda bulunan Amerikan yapımı parçaları kullanmıştır.
1Numaralı Devlet Saat Fabrikası Moskova, ilk bina solda, 1945'te yenilenen bina sağda.
Hampden ibareli 1 Numaralı Devlet S.F. yapımı bir saatin mekanizması. Mark Gordon Koleksiyonu: http://www.ussrtime.com/cgi-bin/details.pl?id=0048
Kasım 1930'da 2 Numaralı Devlet Saat Fabrikası Moskova'da kurulur. Rusça kısaltması 2ГЧЗ olan bu fabrika 1945'te Numaralı Moskova Saat Fabrikası, 1958 Slava Saat Fabrikası adını alacaktır. Bu fabrika önce Ansonia Clock Co.'den alınan makinalarla masa ve duvar saatleri üretmeye başlamış, 1935'ten itibaren cep ve kol saatlerinin üretimine geçmiştir.
Devlet saat fabrikalarında önce 1 Numaralı ve sonra 2 Numaralı, üretilen ilk saatlerin ilk mekanizması nedir? Tahmin edileceği gibi bu Dueber Hampden'ın ürettiği son mekanizmadır ve No.400 adını taşır. Bu kalibre Tip 1 ya da K 43 adıyla ve mikrometrik regülatörü zaman içinde yerini düz regülatöre bırakarak üretilmiştir. 7 ve 15 taşlı olarak imal edilmiştir. Devlet kademelerinde görev yapan memurlardan Kızıl Ordu mensuplarına oradan sivil erkek ve kadınlara kadar her kesimin gereksinimlerine göre tasarlanan bu mekanizma Tip 1 adını sadece kalibre olarak tsaşımıştır. K 43 adıysa bütün bir saat formu için kullanılan bir tanımlama olarak kalmıştır. K Rusça "kарманные" yani “cep” anlamına gelir ve 43 mm çapındaki mekanizmayı işaret eder. Bu mekanizma kol saati kasasına konulduğunda da özgün boyutlarını korur yani mekanizma kol saati kasasına giriyor diye boyutları küçültülmemiştir. Kol saati formundaki boyutları nedeniyle bu saatlere “tencere” lakabı takılmıştır.
Tencere lakaplı Tip 1 mekanizmalı askeri kol saati. M. Gordon Kol.http://www.ussrtime.com/cgi-bin/details.pl?id=0183
Mihver ordusu (Wehrmacht ve bağlaşıkları) 1941 güzünde Moskova'ya yaklaştığında 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası Ural Dağları civarındaki Chelyabinsk eyaletindeki Zlatoust kentine alelacele taşınır. 1941'den önceye dönelim şimdi: 1935 yılındayız, Mikhail Kalinin bir genelge yayınlar ve 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası'nı KİROV adıyla taltif eder. Kirov adı büyük Bolşevik lider Sergei Kirov'dan gelir. Kirov 1934'te şaibeli bir suikaste kurban gider; zira o sıralarda Stalin'in aşırı tasviyeci politikalarını sert bir dille eleştirmektedir. Kirov'un öldürülmesinden sonra adı 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası'na verilir, daha doğrusu adının sonuna eklenir.
1941'e geri dönüyoruz yeniden, bu fabrika yeniden Zlatoust kentinde kurulur ve burada Kızıl Ordu için tank, uçak saatleri, kronograflar, kameralı silah saatleri gibi askeri amaçlı saatler üretir. 1943'te Kızıl Ordu savunma durumundan saldırıya geçtiğinde fabrika yeniden Moskova'ya taşınır ve adı 1 Numaralı Moskova Saat Fabrikası Kirov olur. Zlatoust'taki fabrika kapatılmaz ama cep saatleriyle kronograflar üretmeye devam eder.
Bir kez daha 1941'in karanlık günlerine geri dönelim: 2 Numaralı Devlet Saat Fabrikası tıpkı ağabeyi 1 Numaralı Devlet Saat Fabrikası gibi Moskova'dan Alman tehdidi nedeniyle taşınır. Bu kez 2 Numaralı Devlet Saat Fabrikası Tataristan'da Kama nehri kıyısındaki Çarlık döneminde kurulan Chistopol kentine taşınır. Burası Moskova'ya 800km uzaklıktadır. Yeniden kurulan fabrikaya 5 Numaralı Fabrika Rusça 53 adı verilir. 3 Rusça'da “z” harfidir ve çoğu kez 3 sayısıyla karıştırılmıştır. Bu fabrikada Kızıl Ordu için Tip 1 kalibreli saatler üretilmiştir.2 Koleksiyonuma bu yıl giren aşağıdaki saat bu fabrika tarafından 1945'in 1. çeyreğinde üretilmiştir.
Bu da 2 Numaralı Moskova Saat Fabrikası tarafından 1938'de üretilen cep saati. Kadranında 2 Numaralı Fabrika yazmakta. Bu saat benim koleksiyonumda yer almaktadır.
Fabrika 1946'nın başında 2 Numaralı Moskova Saat Fabrikası adıyla yeniden Moskova'ya taşınır ama Chistopol'de saat üretimi durmaz buradaki fabrika binasında Chistopolsky Chasovoi Zavod kurulur bu fabrika daha sonra VOSTOK adını alacaktır...
Son söz olarak, 1 Numaralı Moskova Saat Fabrikası'nın üretimine başladığı Tip 1 mekanizmalı saatler kısa bir süre sonra 2 Numaralı Moskova Saat Fabrikası'na önce montaj paraçaları olarak sonra da imal edilir kalıplar halinde verilmiştir. 1941-43 yıllarında üretim Zlatoust'ta sürdürülürken-tank,uçak ve cep saatleri olarak-kol saatleri üretimine 5 numaralı Fabrika'da (Chistopol'de) devam edilmiştir. Savaş nedeniyle de olsa her taşınılan yeni yerde kurulan fabrikalar bir daha kapanmamış ama yeni model ve işlevlerle çeşitlendirilerek dev bir saat endüstrisinin doğmasına öncülük edilmiştir.
Dipnotlar:
1. http://forums.watchuseek.com/f10/what-watch-347803.html
2.http://hampdenwatches.blogspot.com/
Selamlarımla,
Gurcaglar
